Dağların yüksek yerlerinde sizleri çok şaşırtacak manzaralarla karşılaşabilirsiniz; tırtıklı şekilde karlarla kaplı tepeler, derin koyaklar, geniş buzul vadileri, hızla akan nehir ve akıntılar gibi. Dağlar, insanların macera tutkularını sürekli tetikler ve her bir tırmanış jenerasyonu en yüksek tepelere tırmanarak zafere ulaşmayı amaçlar.

Dağlar etrafında bulunan arazilerden yükselirken yukarıda su, rüzgar, yağmur ve buzla karşılanır. yumuşak kayalar erozyona uğrar ve vadiler oluşmaktadır. Vadiler, tepeler tarafından kesildiğinde tırtıklı tepeler meydana gelir. Genç ve hızla oluşan dağların yüksek ve dik yamaçları, derin vadileri ve koyakları olur. Zaman içinde dağ tepeleri ve vadiler aşınır; tepeler alçalır ve yuvarlaklaşır. Vadiler derinleşir ve nehirler daha yavaş akmaya başlar. Eski çağlarda sıradağlar hafif eğimli bir düzlükten çok az yükseltide oluşurdu.

Dağlar değişik yollarla oluşur. Kıvrımlı dağlar okyanus tabanı iki farklı yüzen plaka arasında kalarak sıkıştırılıp yukarıya doğru hareket ettiğinde oluşur Blok dağlar büyük kaya blokları zayıf çatlaklarda çarpışarak yukarı itildiğinde oluşur. Erimiş lavlar üstlerinde bulunan sert kayaları aşamadıklarında kayaları kubbemsi bir hareketle yukarı iter ve kubbe dağlarını oluştururlar.

Kıvrımlı dağlar: Avrupa’daki Alpler, Asya’daki Himalayalar, Kuzey Amerika’daki Rocky Dağları, Güney Amerika’daki Antlar.

Blok dağlar: ABD’deki Sierra Nevada Dağları, Avrupa’daki Kara Orman Dağları, Doğu Afrika’daki Ruwenzori Dağları.

Kubbe dağlar: ABD Güney Dakota’daki Siyah Tepeler.

Dağ rekorları

Deniz seviyesinin üstünde en yüksek dağ; Himalayalar, Everest Tepesi, 8848 m.

En geniş tek dağ: Hawaii, Mauna Lori (dağın toplam yükseltisi 9350 m’dir; ancak sadece 4170 m’si deniz seviyesinden yukarıdadır).

Karada bulunan en büyük sıradağ: Himalaya – Karakurum – Hindu Kuş sırada 800 km uzunluğunda ve 4000 m’den yüksek içerir.

Su altında bulunan en uzun sıradağ: Hint/Doğu Pasifik Okyanusu Cordillera 19.000 km uzunluğunda.

• Kuzey Amerika’daki Rocky Dağları’nda hem az eğimli ve yuvarlak hatl dağlar hem de dik ve yüksek tepeler bulunmaktadır. Çoğu deniz seviyesinden 4000 m yüksekliktedir. En yüksek: Elbert Dağı 4402 m.

• Avrupa’daki Alp Dağları, birçok dik yamaçlı ve karla kaplı engebeli dağdan meydana gelir. Bazı yerlerde büyük kireç taşı tepeleri ve kanyonlar bulunduğu gibi kalıcı karlık alan ve buzullar da vardır. En yüksek: Mont Blanc, 4808 m.

• Antlar, bazıları 6700 m’den yüksek ve bazıları aktif volkan olan birçok dağdan oluşur. Yüksek platolar bazı sıradağları böler ve güneyde buzullar Pasifik Okyanusu’na kadar uzanmaktadır. En yüksek: Aconcunga, 6960 m.

• Dünyanın en yüksek dağ sırası Himalayalar’da 7300 m’den yüksek 30 dağ bulunur. Fazlasıyla engebeli ve karla kaplı olan tepe, buzul ve derin nehir koyağından oluşur. En yüksek: Everest Tepesi 8848 m.

Dağ iklimi

Bir dağda yukarı doğru tırmandığınızda her 150 m’de ısı 1°C düşer. Ekvatorda bile yüksek dağların tepesinde tırmandıkça havadaki oksijen miktarı da düşer. Rüzgârlar oldukça etkilidir ve hava şartları hızla değişebilmektedir.

Dağlar, çevrelerinde bulunan iklimlerinde oldukça önemli değişimlere neden olur. Bulutlar, dağların üstüne yükseldikçe yağmurlara bırakır. Bu nedenle dağ yamaçları, korunaklı yerlere göre daha rüzgârlı ve yağmur olur. Güney Himalayaların bir kısmı yağışlıdır; çünkü muson rüzgarları yağmur ve dağlara kar getirir. Ancak kuzey kesimlerinde rüzgarlar kurudur ve çöl koşullarını birlikte getirir.

Dağ hayatı

Dağlık alanlardaki yaşam koşulları oldukça zordur. İnsanlar ve vahşi yaşam, o yüksekliklerde yaşamlarını sürdürmek için yoğun çaba sarf eder. İnsanlar genellikle korunaklı vadiler, dağ eğimlerindeki sulak yerler; çinko, gümüş, kömür ya da demir cevheri gibi maden yataklarına yakın yerlere yerleşmeyi tercih ederler. Hızla akan nehirler, hidroelektrik enerjisi üretebilmek için genellikle barajlarda biriktirilmektedir.

Dağ insanlarının çoğu çiftçilik yaparak yaşamlarını sürdürür. Avrupa’daki Alplerde yaşayan çiftçiler mandıra hayvanlarını baharda yüksek otlaklara çıkarır ve kış geldiğinde yeniden alçak ovalara geri dönerler. Eğimlerde bulunan setlerde tarım ürünleri yetiştirilebilmektedir. Teraslanmış duvarlar, yağmur suyunu tutar ve erozyonu engellemektedir. Dağlarda yapılan diğer işler madencilik, ormancılık ve turizmdir. Turistler, dağların mükemmel manzaralarından etkilenmektedir. Ayrıca yürüyüş, tırmanış, kayak, balık tutmak ve avcılık için de dağları tercih edebilirler.

Dağ bitkileri ve hayvanları oldukça zorlu iklim koşullarında, gündüz aşırı güneş, gece anormal soğuk ve çok güçlü rüzgârlara karşı ayakta durmayı başarır. Dağ toprağı genellikle incedir. Çünkü çoğunlukla erozyona uğrar. Belirli yüksekliklerde şartlar çok ağır olduğundan ağaç yetişmez ve buralara orman sınırı denir. Koyun, keçi ve diğer uzun tüylü hayvanlar soğuk iklim koşullarında yaşayabilmektedir. Himalayalarda tibet öküzleri (uzun tüylü dağ öküzü, yak) hem etleri hem sütleri için hem de ağır yükleri taşımakta kullanılmaktadır. Yabani tavşan gibi bazı hayvanlar da kışın fazladan yün üretir.

Çığ tehlikesi

Çığ, dik bir dağ yamacındaki toprağın karla birlikte kaymasıyla ortaya çıkar. Dik yamaçlı ve karla kaplı dağlarda çığ her zaman tehlike oluşturur (özellikle de kar erimeye başladığında). Bazı dağlarda bu tehlikeyi önlemek için yeni ormanlar veya kar çitleri dikilmektedir. Eğitimli devriyeler, özellikle popüler kayak merkezlerinde sürekli uyarı ve rapor yayımlarlar.

Çığlar sıcak esintilerden sonra büyük tehlike oluştururlar. Kar erimeye başladığında bir kar tabakası diğerinin üzerine düşebilir ve dağ eğimini parçalayabilmektedir.

Dağ tırmanışları

Tırmanış ve keşif sporu 1786’da Avrupa Alplerinden Mont Blanc’a yapılan başarılı tırmanıştan sonra popüler hâle gelmiştir. 1953’te Yeni Zelandalı Edmund Hillary ve şerpa (rehber) kabilesinden Tenzing Norgay dünyanın en yüksek dağı olan Everest Tepesi’ne ilk defa tırmanan kişiler olmuşlardır. O zamandan Sonra birçok başka dağcı da Everest’e tırmanmıştır. Dağ tırmanışları hâlâ keşfedilmeyi bekleyen yükseltileriyle insanları kendine çekmektedir.

İki tip tırmanış vardır: Kaya ve buz. Her iki tipte ve iki ya da üç kisi genellikle güvenlik için birbirleri ve halatla bağlanmaktadır. Kaya tırmanışçıları kaya çatlaklama somunlar yerleştirerek düşme anında kendilerini utması için demir halkalar ve iplerle oraya bağlanmaktadır. Buz tırmanışçılarıysa krampon giyerler ve kıvrık uçlu buz baltaları taşırlar. Buzları baltalayarak ve kramponlarının önüyle açtıkları deliklere sabitlenerek tırmanış yaparlar. Bazı çok yüksek dağlarda o kadar az oksijen vardır ki tırmanışçılar oksijen tüpleri taşımak durumunda kalırlar.